Bảo đảm quyền bào chữa trong giai đoạn điều tra

Bảo đảm quyền bào chữa trong giai đoạn điều tra

Quyền bào chữa trong giai đoạn điều tra là một trong những quyền cơ bản của người bị tạm giữ và bị can. Đó là quyền mà người bị tạm giữ và bị can tự mình hoặc nhờ người khác bào chữa cho mình nhằm chứng minh cho sự vô tội, làm giảm nhẹ trách nhiệm hình sự hoặc bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp khác trong quá trình tố tụng hình sự.
Trách nhiệm bảo đảm quyền bào chữa trong giai đoạn điều tra chủ yếu thuộc về phía Cơ quan điều tra. Để bảo đảm quyền bào chữa, Cơ quan điều tra phải tạo những điều kiện cho người bị tạm giữ và bị can tự mình hoặc nhờ người khác thực hiện quyền bào chữa. Thời gian qua, các Cơ quan điều tra đều có những hoạt động đảm bảo thực hiện các quyền này. Tuy nhiên, quá trình thực hiện vẫn còn có những tồn tại nhất định.
Trước hết về quy định pháp luật và thực tiễn hoạt động, các Cơ quan điều tra luôn tạo điều kiện để bảo đảm cho người bị tạm giữ và bị can thực hiện quyền bào chữa. Tuy nhiên, do nhận thức pháp luật của một số người còn hạn chế và yếu tố tâm lý e ngại nên thực tế những người này không dám thực hiện quyền tự bào chữa cho mình. Họ cho rằng tự bào chữa rất dễ bị cho là ngoan cố, chống đối, không thành khẩn khai báo và dễ bị mất đi tình tiết giảm nhẹ. Vì vậy, việc bảo đảm quyền tự bào chữa của người bị tạm giữ, bị can trong giai đoạn điều tra rất khó thực hiện. Để bào chữa cho mình người bị tạm giữ và bị can thường phải nhờ người khác như: luật sư, bào chữa viên nhân dân, người đại diện hợp pháp. Những người này được gọi chung là người bào chữa.
Có những trường hợp tuy bị can không nhờ nhưng pháp luật quy định bắt buộc phải có người bào chữa. Đó là đối với những vụ án mà bị can phạm tội có khung hình phạt có mức cao nhất là tử hình hoặc bị can là người chưa thành niên, người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất. Thực tế, Cơ quan điều tra có yêu cầu Đoàn luật sư phân công Văn phòng luật sư cử người bào chữa cho họ hoặc đề nghị Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tổ chức thành viên của Mặt trận cử người bào chữa cho thành viên của tổ chức mình nhưng thực tế việc tham gia này chỉ là về mặt hình thức. Người bào chữa chỉ làm thủ tục được cấp giấy chứng nhận người bào chữa còn sau đó chỉ có mặt trong một vài buổi hỏi cung một cách qua loa.
Để bảo đảm quyền bào chữa Cơ quan điều tra phải cấp giấy chứng nhận người bào chữa một cách kịp thời. Bộ luật Tố tụng hình sự quy định về việc cấp giấy chứng nhận người bào chữa cho bị can trong thời hạn ba ngày, cho người bị tạm giữ trong thời hạn 24 giờ kể từ khi nhận được đề nghị của người bào chữa kèm theo giấy tờ liên quan đến việc bào chữa. Nếu từ chối cấp giấy chứng nhận thì phải nêu rõ lý do. Thực tế, nhiều địa phương thực hiện việc cấp giấy chứng nhận bào chữa chưa đảm bảo về mặt thời gian quy định trên. Nhiều người bào chữa cho rằng Cơ quan điều tra lãng tránh việc cấp giấy chứng nhận người bào chữa bằng cách chỉ dẫn gặp Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra và điều tra viên một cách lòng vòng gây ra nhiều khó khăn. Về phía Cơ quan điều tra nhiều trường hợp do yêu cầu điều tra muốn từ chối cấp giấy chứng nhận người bào chữa nhưng cũng không tìm được lý do. Từ đó đã dẫn đến tình trạng kéo dài thời gian cấp giấy chứng nhận người bào chữa.
Để đảm bảo quyền bào chữa thì dù người bào chữa được mời hay được chỉ định cũng phải có sự đồng ý của người bị tạm giữ hoặc bị can. Chỉ khi có sự đồng ý của người bị tạm giữ, bị can thì Cơ quan điều tra mới cấp giấy chứng nhận người bào chữa. Trong giai đoạn điều tra người bị tạm giữ, bị can thường đang bị tạm giữ, tạm giam nên việc họ lựa chọn người bào chữa cho mình là rất khó khăn. Ngược lại, người bào chữa muốn vào gặp người bị tạm giữ, bị can đang bị tạm giam để lấy chữ ký thể hiện sự đồng ý của họ thì lại phải có giấy chứng nhận người bào chữa. Với cái vòng luẩn quẩn trên việc cấp giấy chứng nhận người bào chữa rất chậm chạp, không kịp thời dẫn đến việc hiểu lầm là Cơ quan điều tra gây khó khăn cho người bào chữa.
Việc bảo đảm thực hiện quyền bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can vẫn còn khó khăn ngay cả khi người bào chữa đã được cấp giấy chứng nhận người bào chữa. Bộ luật Tố tụng hình sự quy định người bào chữa có quyền đề nghị Cơ quan điều tra báo trước về thời gian và địa điểm hỏi cung bị can để có mặt khi hỏi cung bị can. Thực tế có trường hợp điều tra viên thông báo nhưng người bào chữa không đến, hoặc có đến nhưng buổi hỏi cung đã kết thúc. Vì vậy, có người bào chữa cho rằng Cơ quan điều tra né tránh không muốn cho người bào chữa có mặt trong buổi hỏi cung.
Để bảo đảm quyền bào chữa, pháp luật trao quyền cho người bào chữa được gặp người bị tạm giữ; gặp bị can đang bị tạm giam. Thực tế để bảo đảm quyền này còn có nhiều khó khăn vì chưa có văn bản hướng dẫn thống nhất: được gặp từ thời điểm nào và khoảng thời gian được gặp bao lâu. Điều này lại dễ gây ra sự hiểu nhầm là Cơ quan điều tra gây khó khăn cho người bào chữa trong việc được gặp người bị tạm giữ, bị can.
Việc bảo đảm thực hiện quyền bào chữa từ phía Cơ quan điều tra cho dù có nhiều cố gắng đến đâu nhưng số lượng, sự nhiệt tình và trình độ năng lực của người bào chữa không cao thì cũng không thể có sự bảo đảm tốt được. Thời gian qua, số lượng Luật sư tham gia bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can còn chưa cao. Năng lực bào chữa có nhiều trường hợp còn hạn chế. Việc bào chữa không tập trung vào việc chứng minh cho sự vô tội hoặc tìm tình tiết giảm nhẹ mà chỉ tập trung tìm những sai phạm về mặt hình thức thủ tục của những người tiến hành tố tụng, trong khi bản chất vụ án cũng không thay đổi. Người bào chữa thu thập được tài liệu, thông tin không cung cấp ngay cho cơ quan điều tra để làm rõ vụ án mà giữ bí mật chờ đưa ra trước phiên tòa dẫn đến việc trả hồ sơ kiểm tra lại giá trị chứng minh của chứng cứ gây lãng phí thời gian. Sự hăng say nhiệt tình của người bào chữa còn hạn chế do nhiều nguyên nhân, trong đó có lý do mức phí thù lao trong bào chữa không cao và nhất là trong các trường hợp bào chữa bắt buộc.
Với những quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn việc bảo đảm quyền bào chữa nêu trên, chúng tôi đề xuất một vài giải pháp góp phần nâng cao hơn nữa việc đảm bảo quyền bào chữa trong giai đoạn điều tra như sau:
Tuyên truyền, phổ biến pháp luật để góp phần nâng cao nhận thức trong người dân. Người dân phải nhận thức được quyền và nghĩa vụ của mình khi tham gia vào giai đoạn điều tra với tư cách người bị tạm giữ, bị can. Khi có tư cách đó, họ chỉ bị nghi vấn là người phạm tội nên họ có quyền tự bào chữa và nhờ người khác bào chữa cho mình. Tự bào chữa không có nghĩa là chống đối lại Cơ quan điều tra, không làm mất đi tình tiết giảm nhẹ là thành khẩn khai báo.
Không ngừng nâng cao số lượng và chất lượng hoạt động của người bào chữa. Trong điều kiện phát triển kinh tế – xã hội hiện nay, số lượng người tốt nghiệp từ các trường có đào tạo luật với các hình thức khác nhau không ít. Tuy nhiên, sự tham gia của những người này vào các hoạt động bào chữa chưa cao do nhiều nguyên nhân. Để khắc phục các nguyên nhân này, trước hết chúng ta cần tuyên truyền vận động người bào chữa tham gia không chỉ vì thu nhập cá nhân mà còn vì lương tâm nghề nghiệp. Phải có những tổ chức và phong trào hoạt động làm cho những người có kiến thức pháp luật tự giác tham gia vào hoạt động bào chữa như là một phong trào. Thậm chí có thể xem hoạt động bào chữa như là sự đóng góp từ thiện trong xã hội. Từ đó có sự nhân rộng việc tham gia và sự tôn vinh hơn đối với những người bào chữa trong đời sống xã hội. Bên cạnh đó, người bào chữa cần phải không ngừng nâng cao kiến thức pháp luật, kỹ năng chuyên môn và ý thức đạo đức.
Các cơ quan điều tra cần nghiêm chỉnh tuân thủ những quy định của pháp luật tố tụng hình sự về việc bảo đảm quyền bào chữa cho người bị tạm giữ và bị can. Bảo đảm cho người bị tạm giữ, bị can tự bào chữa và nhờ người khác bào chữa. Việc cấp giấy chứng nhận người bào chữa đúng thời gian luật định, liên hệ cơ quan tổ chức kịp thời cử người bào chữa trong những trường hợp bắt buộc. Đồng thời phải có sự gia tăng về số lượng và chất lượng những người tiến hành tố tụng trong gia đoạn điều tra nhằm tránh đi những đánh giá là cơ quan này thường gây khó khăn cho người bào chữa. Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra và điều tra viên phải không ngừng nâng cao trình độ pháp luật, kỹ năng nghề nghiệp để đảm bảo có sự tham gia của người bào chữa trong bất cứ vụ án nào và bất cứ thời điểm nào. Phải xem sự tham gia của người bào chữa là sự thuận tiện và đảm bảo tính khách quan cao trong hoạt động điều tra.
Cần có những văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn thống nhất và tạo điều kiện thuận lợi hơn nữa cho việc bảo đảm thực hiện quyền bào chữa. Đó là những quy định cụ thể về thời gian, thời điểm và điều kiện để người bào chữa được gặp mặt người bị tạm giữ, bị can. Cần có sự mở rộng quyền cấp và từ chối cấp giấy chứng nhận người bào chữa trong giai đoạn điều tra để đảm bảo tính công khai, kịp thời. Pháp luật nên chăng trao cho điều tra viên thẩm quyền cấp giấy chứng nhận người bào chữa trong những vụ án ít nghiêm trọng và nghiêm trọng. Cơ quan điều tra có thẩm quyền từ chối cấp giấy chứng nhận người bào chữa trong những vụ án rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng có nhiều bị can tham gia nhưng còn có đối tượng bỏ trốn…
Để góp phần nâng cao hơn nữa việc bảo đảm quyền bào chữa trong giai đoạn điều tra, đòi hỏi các chủ thể tham gia và thực hiện không ngừng tự nâng cao và hoàn thiện cho mình kiến thức pháp luật và kỹ năng nghề nghiệp. Về phía Nhà nước cần sớm ban hành các văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn và điều chỉnh để hoạt động bào chữa luôn được đảm bảo. Sự bảo đảm quyền bào chữa cũng chính là một trong những nội dung đảm bảo quyền dân chủ của công dân. Đánh giá sự phát triển xã hội có nhiều tiêu chí để đánh giá nhưng không thể thiếu đi sự đánh giá về mặt bảo đảm quyền bào chữa trong thực tế. Vì vậy, việc bảo đảm quyền bào chữa trong giai đoạn điều tra là rất cần thiết và cần phải không ngừng nâng cao./.
Dư Hoàng Châu
(GV Bộ môn Pháp luật – Trường Đại học CSND)
Theo www.pup.edu.vn